Heybeliada’nın ilk İslam mezarlığı hakkında birkaç söz…

Gönderen: adalarpostasi | 22 Mayıs 2025

Heybeliada’nın ilk İslam mezarlığı hakkında birkaç söz…

Heybeliada’nın artık ormanın içinde kaybolmuş haldeki ilk İslam mezarlığının bugünkü görünüşüne ait kareler.

Pars Tuğlacı çeşitli kaynaklardan derlediği notlarında, Heybeliada’da ilk Türk yerleşiminin 1770’lerde olduğunu kaydediyor. Sebebi askerî deniz okuludur. Bu tarihten sonra Türk nüfusu giderek artar. İstanbul Adaları arasında Müslüman nüfusun en fazla olduğu ada her zaman Heybeliada olmuş. Yukarıda verdiğimiz takribi tarih, hicri 1180’lere denk düşüyor. Ne var ki Heybeliada’da hicri 1200’lerin sonuna ait tek bir Müslüman mezar taşı bile yok, peki neden? Maalesef bu sorunun cevabını bilemiyoruz. “İmkânsızlıklar sebebiyle taş yaptırılıp getirilememiş,” desek, İstanbul’da yaptırılan bir mezar taşının Anadolu’ya yahut Rumeli’ne gönderildiği biliniyorken bu sav boşa düşüyor. Mezar yerleri belli olacak şekilde geçici baş taşları dikilmiş demek akla daha yatkın.

Bir de Heybeliada özelinde, değişen mezarlık alanları bahsi var. Eski mezarlık alanı —her ne kadar köyün içinde kalmış olmasa da— nedense terk edilerek, bunun yerine 1911/12 yıllarında şimdiki Müslüman mezarlığı tesis edilmiş. Peki eski mezarlık sahası ne olmuş, ya eski mezarlar ve kitâbeler? Bu kısa değerlendirme denemesinde biz bu sorunun cevabını aramaya çalışacağız…

Bugünkü Müslüman mezarlığı, Değirmen Tepesi’nin güneyinden geçen yolun üst yamacında, Bahriye Mektebi binalarını ve devamında uzanan Ay’ Yorgi —Uçurum— Manastırı’na ait yapılar grubunu geçtikten sonra dağa doğru kıvrılan yolun sağında yer alıyor. Hemen bitişiğinde ise aşağı-yukarı aynı büyüklükte bir Rum mezarlığı var. Rum mezarlığı 1902, İslam kabristanı ise 1911 yılında hizmete girmiş. Bu tarihten evvel ise Heybeliadalı Müslümanlar merkez mahallenin hemen yukarısında, evlerin çamlığa vardığı yamaca defnediliyormuş. Burada, yaklaşık 115 yıl evvel terk edilmiş olan ilk ada mezarlığına dair kalıntılar göze çarpıyor. Artık altlarına arı kovanlarının yerleştirildiği çam ağaçlarının aralarına dikkatle bakıldığında sağa sola dağılmış 19. yüzyıldan kalma mermer mezar taşlarını seçebilmek mümkün.

Ne ki, burada 1780’lerden 1894 İstanbul depremine uzanan zaman aralığına ait bir yazılı kitabeye rastlamıyoruz. Şimdi ilk defa 31 Ocak 2025 tarihinde yerinde görmek ve incelemek imkânı bulduğumuz mezarlık sahası hakkında derlediğimiz notları sıralayalım:

Mezarlık, Heybeliada’nın güneyinde, Deniz Lisesi yerleşkesinin ardında yükselen yamaçtaki evlerin bittiği noktada, Burak Reis Sokağı’ın yukarı doğru dirsek yaptığı mevkide bulunan İSKİ su tesisinin hemen yanındadır. Mezar alanına bu noktada duran çöp konteyneri civarında belli belirsiz fark edilen patikadan yaklaşık 40-50 metre yürüyerek varılıyor.
Sahadaki ilk tespitlerimize göre alanın güneydoğusunda yükselen İSKİ yapısı, mezar alanının üzerine inşâ edilmiştir. İSKİ yapısını çevreleyen sınır parmaklıklarının içinde de mezar yapıları gözüküyor ancak bu alana girme imkânımız olmadı.
Mezarlık sahası artık neredeyse tamamı toprak altında kalmış olan dikenli tellerle çevriliymiş. Mezarlık sahasında dolaştığımızda birkaç noktada paslı halde bu dikenli tellere tesadüf ettik. Aşağıya, ormanın derinlerine doğru mezarlık sahasının devam ettiğini belgeleyen izlerden biri bu dikenli tel kalıntılarıdır.
Mezarlık sahasının hudutları hakkında fikir veren bir diğer iz ise çok sayıda şâhidesiz —yani yazılı baş taşı olmayan— mezar yapısıdır. Bu mezarlar, yaklaşık 130-140 yıl evvelinden kaldıkları için bugün hayli harap vaziyettedir. Kaba taşla sıvanmaksızın örülmüş mezar duvarlarının çoğu dağılmış, izleri yok olmaya yüz tutmuştur. Bazı mezarlarda ise bu kaba duvar yapısına da rastlanmaz. Bunun yerine yine kaba taştan şekillendirilmiş yazısız baş ve ayak taşları dikkat çeker. Ne yazık ki bu nedenden ötürü, mezar sahiplerini tespit etmek artık imkânsızdır. Bu şekilde tanzim edilmiş 17 adet mezar yapısı tespit edebildik.
Sahada, mezarlık alanı ile İSKİ tesislerinin sınırını teşkil eden parmaklıkların dibinde formundan 1940’larda yaptırıldığı hissi uyandıran tek kişilik, hayli bakımlı bir mezar yapısı görülüyor. Bu mezarda da herhangi bir yazıt yoktur. Ancak sıvalı ve iyi durumdadır. Bahar ve yaz aylarında yoğun çalı ve bitki örtüsüyle kaplandığı için güçlükle fark ediliyor.
Mezar sahasında 31 Ocak 2025 tarihinden itibaren yaptığımız üç tespit gezisinde ancak altı adet Osmanlıca kitâbeli mezara rastlanabilmiştir. Bunların en eskisi 1894, en geç tarihli olanı ise 1904 tarihini taşıyor. Sahada, toprağa gömülü halde çok sayıda mermer parçası görülüyor. Belki alanda yapılacak bir yüzeysel arkeolojik kazıyla bu yazılı mezar taşlarının sayısı artabilir.
Muhtelif kaynaklarda, eski mezarların meskûn mahal içinde kaldığı için yerel yönetim tarafından alınan karar uyarınca yeni bir defin alanı belirlendiği ve Rum cemaati için 1902, Müslüman ahali için ise 1911 tarihinden itibaren Değirmen Tepesi’nin yamacında büyükçe iki arsanın kullanıma alındığı belirtiliyor. 1911 yılında Abbas Halim Paşa’nın bağışladığı ve tanzim-imar ettiği Müslüman mezarlığında, mezarlığın kapısında yer alan 1911/12 tarihinin aksine, daha eski tarihli mezar taşlarının da var olması, bize bazı Adalı Müslüman ailelerin ölülerini eski kabristan sahasından buraya naklettirdikleri fikrini uyandırmıştır. Ancak sadece saha gezisi verilerine dayanan bu yazı, arşiv ve belgelerin peşine düşülmeksizin hazırlandığından, bu sav şimdilik sadece ihtimal dairesinde ele alınmalıdır.
Mezar sahiplerinden biri, Heybeliada’da bir ahbabının yanında misafirken vefat etmiş ve buraya defnedilmiştir. Diğer iki mezar sahibi ise hamileliğe bağlı komplikasyonlar dolayısıyla vefat etmiştir. İstanbul Adaları’nda doğum ameliyesinin bugün bile üstesinden kolaylıkla gelinemeyen bir tıbbî olgu olduğu düşünüldüğünde, bu durum anlaşılabilirdir.
Mezarlık alanı, çam ağaçlarıyla kaplı haldedir ve tam sınırlarını bugün için tespit etmek hayli güçtür. Bu da ancak etraflı bir saha çalışmasıyla saptanabilecek bir durumdur.
Mezarlar arasında yer alan Mekteb-i Sultanî öğrencisi Cemâl Efendi’nin mezar kitâbesi ebcedle tarih düşürülerek Feyzi adında bir şair tarafından kaleme alınmıştır. Bu Feyzi’nin, Galatasaray Lisesi’nde 33 yıl öğretmenlik yapan ve 1910 yılında yaş haddinden dolayı emekli edilen, şaşılacak şekilde kendi vefatına da tarih düşüren Tebrizli Ahmed Feyzi Efendi (1842-27 Şubat 1910) olması ihtimal dahilindedir.

Tarihî mezarlıkta rastlanan mezar yapılarından: Galatasaray Lisesi’nde okurken vefat eden Cemâl’in, kaba taşlarla setlendirilikten sonra dört parça mermer bordürle şekillendirilmiş kabri. Ne yazık ki mermer blokları birbirine bağlayan kenetler çalındığı için mezar yapısı dağılmaya başlamıştır.

Cemâl Efendi (1899): “Âh mine’l-mevt / Zâde-i muhterem mîr Habib / Çemen-i dehrde bir taze nihâl / Dâhil-i Mekteb-i Sultânî olub / Daim etmekde iken kesb ü kemâl / Yakası geçdi verem pençesine / Sa’y ü tahsiline de erdi zevâl / Âkıbet ders-i hayatı bırakub / Eyledi azm ü dilistân-ı visâl / Yazdı tarih-i vefâtın Feyzî / Dâhil-i cennet-i adl oldu Cemâl. / Sene, 1316.”

Tarihî mezarlıkta rastlanan mezar yapılarından: Fatma Lütfiye Hanım’a ait mezar yapısı, eski kabristandaki en büyük ölçekli mezardır. Yine yamaç setlendirilerek elde edilen alan, malta taşlarıyla çevrilmiş ve kabir parmaklıklarla koruma altına alınmıştır. Ne yazık ki demir parmaklıklar 20-30 yıl evvel çalınmış, 10 yıl kadar evvel ise büyük bir çam ağacı mezarın üzerine devrilmiştir.

Fatma Lütfiye Hanım (4 Mayıs 1897): “Fatma Lütfiye / binti Receb. / On sekiz yaşında bir melek idi / Akl ü zekâsı, ahlâk-ı hamide ve hüsn-i / terbiyesiyle mahbube-i kulûb idi. / Va’z-ı hamlden sonra terk-i hayat edüp / ailesini ateşler içinde bıraktı. / Mevlâ rahmetine nâil eyleye. / 2 Zilhicce, sene 1314.”

Tarihî mezarlıkta rastlanan mezar yapılarından: Depremde vefat eden Bahriye Mektebi öğrencisi Ahmed Salih Bey’in pehleli (yekpare mermer kapaklı) mezarı, mezarlık alanındaki pehleli üç mezar yapısından biridir.

Ahmed Salih Bey kabri (10 Temmuz 1894): “Âh mine’l-firâk / Merhûm icra cemiyeti / reisi Ahmed Şevket Bey’in / hafidi, Mekteb-i Bahriye / üçüncü sınıf talebesinden / hareket-i arzda şehiden / vefat eden Ahmed Salih / Bey’in ruhiyçün fâtiha. / Sene, 1312, fî 6 Muharrem.”

Şeyh Abdurrahman Efendi (22 Ocak 1897): “Hüve’l-Bâkî / Beni kıl mağfiret ey Rabb-i yazdân / Bi-hakk-ı arş-ı azâm nûr-ı Kur’an / Gelüb kabrim ziyâret eden ihvân / İdeler ruhuma bir fatiha ihsân. / İşbu mezara medfûn tarikat-ı aliyye-i aleviyye / meşâyihinden ve meşâhîr-i sulehâ ve ittikâdan Beratlı / merhûm Şeyh el-Hâc Abdurrahman ibn Mehmed Ağa vardım / bin üç yüz on dört senesi şehr-i Şaban’ın on / sekizinci günü rahmet-i Hakk’a intikâl eylemişdir. Rahmetullâh-ı aleyh / rahmeten vasiaten. / Sene, 1314.”

Ümmügülsüm Hanım (2 Temmuz 1901): “Âh mine’l-mevt / Esnâ-yı misafirette vefat eden / Mekteb-i İdâdî-i Harbiye-i Şahâne’nin / arabî ve farisî hocası / kolağalığından mütekaid / Osman Efendi’nin / halilesi Ümmügülsüm Hanım’ın / ruhiyçün el-fatiha. / Sene, 1319, fî 15 Rebiyülevvel.”

Fatma Nihâl Hanım (11 Aralık 1902): “Hüve’l-Bâkî / Va’z-ı hamlını müteakip / yirmi sekiz yaşında şehide / olan Mekteb-i Bahriye yüzbaşılarından / Ali Rıza Efendi’nin zevcesi / Fatma Nihâl Hanım’ın / ruhuna rızâen-lillâh fatiha. / Sene, 1320, fî 10 Ramazan.”

Hasan Ağa (?): “Hüve’l-Bâkî / Arnabûdköy sarayı / baltacılarından merhum / ve mağfurun-leh Hasan / Ağa’nın rûh-ı şerifine / rızâen-lillâh el-fâtiha. / Sene, (…).” (Bütün gayretimize rağmen ne yazık ki baş taşının tarih bilgisini içeren alt kısmını mezarlık sahasında bulamadık.)

31 Ocak 2025. Sahada tespit çalışmaları sürüyor. Taş kitabelerinin okunaklı hale gelebilmesi için Ali Sinan Çetintaş harflerin üzerinden tebeşirle geçiyor.

Eski Rum mezarları mahalle içlerinde ve evlerin arasında kaldığı için alınan karar uyarınca adanın güneyindeki Değirmen Tepesi’nin yamacına nakledilmiş ve yaklaşık bir buçuk dönümlük yeni mezarlık sahası 1902 yılında hizmete girmişti.

Yeni Rum mezarlığının hemen yanında Abbas Halim Paşa’nın vakfettiği arazi üzerinde 1911-1912 yıllarında hizmete giren Heybeliada İslam kabristanının cümle kapısı.

Yeni mezarlığın kapısının üzerinde, hattat Beşiktaşlı Nuri Korman’ın imzasını taşıyan hicrî 1327 (m. 1911) tarihli celî sülüs bir kitabe, onun hemen altında ise hicrî 1328 (m. 1912) tarihli celî tâlik ikinci bir kitâbe bulunur. Üstteki “Nuri” imzalı kitâbede “Bismillahirrahmanirrahiym / İnnallâh ve innâ aleyhâ raciûn” ayeti yazılıdır. Alttaki ikinci kartuşta ise Ankebût suresinin 57. ayeti olan “Külli nefsin zâikatu’l-mevt” ibaresi yazılıdır.

Celî sülüs kitabenin sonunda yer alan ve Beşiktaşlı Nuri Korman’a ait olan 1911 tarihli “Nuri” imzasından detay.

Cümle kapısının üzerindeki celi tâlik hatla yazılmış ikinci kitâbede imza bulunmaz.

Yazının 1/1 ölçekli kalıbı, 2011 yılında Heybeliada’da harap halde satışa çıkan bir ev boşaltılırken eşya arasında rulo halinde bulunmuştu. Daha sonra bir antikacıda satışa sunulmuştur.

M. Burak Çetintaş

M. Burak Çetintaş
1976’da İstanbul’da doğdu. 1997’de İstanbul Üniversitesi’nden, 2002’de ise Uludağ Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden mezun oldu. Ardından Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne bağlı Tarih Bölümü’nde yüksek öğrenimini sürdürdü. Aynı üniversitenin Tarih Bölümü’nde 2005-2007 yılları arasında araştırma görevlisi olarak çalıştı. 2010’da Atlas Tarih dergisini kurdu, yayın yönetmenliğini üstlendi. 2009’dan itibaren NTV Tarih dergisinde yer aldı; 2011’den itibaren derginin yayın koordinatörlüğü ve yazı işleri müdürlüğü görevlerini yürüttü. Osmanlı siyasî tarihi, Türk müziği tarihi, sanat ve mimarlık tarihi, şehir, kültür ve tıp tarihi alanlarında araştırma yapmakta ve ayrıca biyografik çalışmalar hazırlamaktadır. İlk yazısının yayımlandığı 1998’den bu yana 400’ün üzerinde makalesi ve yazısı yayımlanan Çetintaş’ın Dolmabahçe’den Nişantaşı’na (2005), Türk Denizcilerinin Mezar Taşları (2009), Ressam Hasan Vecih Bereketoğlu (2024) isimli üç kitabı vardır.

Heybeliada Mezarlıkları’na dair…